عوامل فیزیکی تعیین کننده ضریب رواناب در حوزه‌های آبخیز استان اردبیل

ضریب رواناب به­عنوان معیاری برای ارزیابی پتانسیل تولید سیل حوزه آبخیز مورد استفاده قرار می­گیرد. این عامل به مشخصات حوزه آبخیز بستگی داشته و طی سال دچار تغییرات زمانی می­شود. آگاهی از حوزه­های آبخیز مستعد تولید بیش‌تر رواناب و زمان وقوع بیش‌ترین رواناب­، در برنامه­ریزی مدیریت حوزه­های آبخیز نقشی اساسی دارد. در این پژوهش مشخصات فیزیکی و وقایع بارش و رواناب طی دوره بیست ساله (1384-1365) در یازده حوزه­ آبخیز رده چهار در استان اردبیل بررسی شد. مساحت آن­ها بین 257 تا 2184 کیلومتر مربع بوده و شیب از 25/16 تا 3/33 درصد تغییر می­کند. تفاوتی معنی­دار بین ماه­ها از نظر بارندگی (001/0>p)، رواناب (01/0>p) و ضریب رواناب (05/0>p) وجود داشت. در برخی حوزه­های آبخیز، رابطه­ای معنی­دار بین رواناب و بارندگی برقرار است که می­تواند به­دلیل ضعف پوشش گیاهی باشد. در اغلب حوزه­های آبخیز، بیش‌ترین ضریب رواناب در فروردین (70 درصد) و کم‌ترین آن در شهریور (صفر) می­باشد. این نتیجه به­دلیل فواصل کوتاه رخدادهای بارندگی و ضعف پوشش گیاهی در اوایل بهار می­باشد. در شهریور به­دلیل پوشش گیاهی مناسب، ضریب رواناب کاهش می­یابد. ضریب رواناب تحت تأثیر خصوصیات فیزیکی حوزه­ آبخیز قرار دارد، همبستگی منفی بین ضریب رواناب و مساحت (80/0-=r)، طول آبراهه (83/0-=r) و ضریب شکل (82/0-=r) وجود دارد. با این وجود، این مشخصه تحت تأثیر شیب، ضریب گراولیوس و تراکم آبراهه­ای قرار نگرفت. نتایج نشان داد که در منطقه نیمه­خشک، بیش‌ترین خطر پتانسیل تولید سیل مربوط به حوزه­های آبخیز با سطح کوچک و غیرکشیده (ضریب گراویلیوس 2/1) به­ویژه در اوایل بهار می­باشد.